«Fange 59. Taterpige» Ein roman om reisande i Trondheim

Over åsen kjem byen til syne. Maria stoggar og dreg sveitten av panna. Der nede ligg han. Roleg lokkande innom elveslynga. Fjorden glitrar i solgangshimmelen, seglskipa ligg tett i hamna. Ho kjenner draget frå gatene. Der nede er koparspir og røykstriper, glimtande hustak, gater og grøne hagar. Ho ser den høgbratte skansevollen med bymuren, skimtar brua bak domen, festninga som tronar med heist flagg på ei høgd over byen. Det kitlar i kroppen, små ras av lykke.

Tekst: Aina Basso

I 2010 gav eg ut romanen Fange 59. Taterpige, som handlar om den unge jenta Maria Andersdatter som blir sett inn i tukthuset i Trondheim fordi ho er «Tatterpige».

Romantittelen speler på innskrifta i fangeprotokollen, der den verkelege Maria Andersdatter blei innsett som fange nr. 1 i 1737, då ho var berre 13 år gammal.

Historia til den verkelege Maria blei utgangspunktet for romanen, men det blei naudsynt for meg – av skjønnlitterære omsyn – å endre på historia hennar. Eg forkorta handlingsforløpet og forenkla nokre av omstenda rundt dei verkelege, historiske personane, og ikkje minst dikta eg vidare på dei få linjene eg fann om denne jenta i fangeprotokollen:

«Maria Andersdatter Tatterpige 1750.

Maria Andersd. er fød i Sverrig kom i Huuset med sine for-Ældere som er Tarter en heel Complot, var 13 aar Gammel 1737 d 25 May der hun kom i Huuset med fleere andere? Anno 1750 d 5 May blev hund af Huuset frigieven, at komme i tieneste hos Probsten Thode No. 66 Maria Andersd. er kommen effter H. Stiftsbefl. Mandens resol. kommen til Huuset igien, saa som hun rømbte du af tieneste med 2de Slaver, og blev indbragt igien for sin Lieves tied 8. Octob 1750.»

Den verkelege Maria hamna altså i tukthuset 13 år gammal og sat der til ho var 26, då ho omsider blei «frigjeven» for å kome i teneste hos ein av tukthusforstandarane, stiftsprost Jacob Thode, som også var sokneprest til kyrkja vi i dag kallar Nidarosdomen. Ho såg raskt sitt snitt til å rømme frå prostens hus, men blei som innskrifta viser igjen teken til fange og på ny sett inn i tukthuset – denne gongen på livstid.

Som roman fungerer den verkelege historia dårleg, men som førelegg for roman fungerer den godt. Eg beheldt Maria sitt namn, men endra omstenda hennar. Eg gjorde henne tre år eldre og lét henne sitje einast eitt år i arbeidsstovene på tukthuset før ho kom til prosten, slik praksisen blei i siste halvdel av 1700-talet. Eg endra også namnet på prosten, men ikkje stillinga. Prost Jacob de Fine er i boka ein gift, men barnlaus mann. Dei elleve borna den verkelege prosten hadde avla blei for omfattande for boka. I staden blei han barnlaus og måtte nøye seg med ein arrogant nevø.

Tukt- og verkshus i Trondheim

Eg oppdaga Maria då eg tok mellomfag i historie ved NTNU, og skulle skrive ei semesteroppgåve om kriminalitet på 1700-talet under rettleiing av professor Ida Bull. Eg valde ei oppgåve som skulle bruke originalkjelder, og kjelda eg brukte var nettopp den første bevarte fangeprotokollen frå tukthuset i Trondheim. Tukthuset var ein forløpar for det moderne fengselet, samstundes som det var opplæringsanstalt og fungerte som hjelpeinstitusjon for Fattigvesenet. Tukthuset var også ein manufaktur, der varene som blei produserte skulle gi inntening som kom Huset til gode.

Det første Tukt- og verkshuset i Trondheim var i drift frå 1630-talet til 1681, då det brende ned. Dei fleste innsette på 1600-tallet var fattige kvinner og barn. Institusjonen skulle fungere som ein oppfostringsanstalt som gav arbeidsopplæring og opplæring i kristendom. Desse tidlegaste tukthusa blei kalla spinnehus. Fangane dreiv med spinning og veving heilt fram til 1800-tallet, i ein form for protoindustri. Tukthuset var ein fabrikk før det kom fabrikkar.

Ved inngangen til 1700-tallet var fattigdomsproblema store i Trondheim og borgarane ville gjere noko med det. Lausgjengarar, fattiglemmar og andre uønskte element skulle bli tatt i skule og reformerast til ein sømeleg livsførsel som gagna samfunnet. Fattigdomen var blitt verre etter den svenske omleiringa i 1718, under den store nordiske krigen (1700-1721). Ved etableringa av det nye tukthuset i 1733, i Kongens gate 85, fekk institusjonen meir preg av straffeanstalt for tiggarar og lausgjengarar enn han hadde hatt tidlegare. Klientane som hamna i tukthuset frå 1733 var stort sett arbeidsføre, fattige menneske. Ein kunne hamne i tukthuset utan dom, det var nok at myndigheitene skaffa attest frå presten eller bygdeskussmål frå tinget om livsførsel. Kor lenge fangane blei sitjande var opp til øvrigheita.

Hovuddelen av dei innsette var tiggarar og lausgjengarar, i tråd med intensjonane: personar som var samfunnet til byrde skulle bli forbetra i anstalten. Mange stader blei det tilsett eigne «stodderfogdar» eller «tiggarkongar» som jaga tiggarar og omstreifarar vidare frå stad til stad, men desse var enno ikkje komne til Trondheim i 1750. Ikkje før på 1770-talet blei ein eigen stodderkonge tilsett i byen, etter at Thomas Angells død og den betydelege formuen han etterlét seg trekte til seg store tiggarskarar.

Ei anna stor fangegruppe var kvinner frådømt livet for blodskam, men benåda. Blodskam kan best samanliknast med vår tids incest, men slektsskapet blei definert etter Moselovene, slik at til dømes svigerinne og svoger blei likestilte med søsken, gjennom blandinga av blodet ved fullbyrdinga av ekteskapet. Straffa for blodskam var døden ved halshogging for begge partar, før kroppen skulle kastast på elden og brennast. I tillegg skulle alt ein eigde, det såkalla «hovudloddet», tilfalle kongen.

Desse benåda fangane var truleg unge kvinner som var ein stor arbeidsressurs for tukthuset. I tillegg sat ein del inne for lausaktigheit, gjentekne leiarmål, fødsel i dølgsmål og tjuveri. Som konklusjon kan ein seie at det med unnatak av tjuvane er få av tukthusfangane på 1700-talet vi ville sett som kriminelle i dag.

Fridomen

I romanen har eg teke utgangspunkt i eit romanifølgje på gjennomreise, basert på innskrifta i protokollen om at Maria Andersdatter kom saman med «en heel Complot». Men fanst det fastbuande folk av reisande slekt i Trondheim på 1700-talet? Dette kan eg ikkje svare på, men det er ikkje utenkeleg. Det fanst fastbuande romanifolk i svenske byar, nokre hadde endåtil byborgarskap, som Anne Minken viser i sin artikkel, så korfor skulle ikkje det same vere tilfelle i Noreg?

I tillegg til å bli frårøva fridomen sin, som ein kan tenke seg måtte vere noko av det verste for romanijenta Maria, som var van med å ferdast meir eller mindre fritt langs vegane saman med familien og følgjet sitt, bestod straffa av arbeid. Spinning, karding, binding og veving; tobakksspinning og seinare fargetrerasping.

Den store fridomen er også den avgjerande forskjellen på faglitteratur og skjønnlitteratur: forskaren får bruke si evne til innleving, men skal helst ikkje dikte for mykje vidare på kjeldene, forfattaren skal gjere nettopp det. Slik blir skjønnlitteraturen ein boltreplass, eg får dikte vidare på alle dei små hinta av levd liv eg finn i kjeldene. Og eg får gjere det heilt fritt og utan å stå til rette for nokon. Det er fiksjon, det er underlagt andre reglar.

«Ein linn haustvind løftar stakken. Ho går ut den store hovuddøra på tukthuset. Kroppen er underleg lett, som er han i vatn. På gata står vogna og ventar, ein glatt hest rykker i bekselet. Ho dreg handa langsetter flanken hans, samlar skjørta og klatrar opp. Vogna blir rykt i gang, ho held seg fast, knokane kvitnar. Bak henne forsvinn huset. Kroppen blir lettare og lettare, stig sakte mot overflata. Byen er syrleg, skarp. Trea har illraude kroner. Spegla i elv blir dei uverkelege, ei verd på undersida av denne. Ho sit åleine, fri. Den tause ryggen til køyrekaren. Hovklakk gjennom morgongatene.»

Eg er oppteken av at det eg skriv skal vere mest muleg korrekt, både historisk og overfor det eller dei eg prøver å skildre, både med omsyn til mentalitet, kultur, sosiale skikkar, med vidare. Eg utstyrer ofte bøkene mine med ei kjelde- og litteraturliste bakarst, for dei som vil lese meir, kanskje også eit etterord der eg går litt nærare inn på det historiske bakteppet.

Artikkelen er ein omarbeidd versjon av ei innleiing som opphavleg blei halde på Byarkivets seminar De reisende i byen, 21. mars 2012. •

Kjelder:

Statsarkivet i Trondheim, Trondhjem Tugt- og Verks-Huus, Fangeprotokoll nr. 1 1737-1814. Fange nr. 1: Maria Andersdatter.

Litteratur og trykte kjelder:

Basso, Aina (2010): Fange 59. Taterpige. Oslo: Samlaget

Basso, Aina (2011): «Frå fakta til fiksjon - Om å skrive historiske romanar!» I: Arkivmagasinet 2/2011.

Minken, Anne (2009): Tatere i Norden før 1850. Sosio-økonomiake og etniske fortolkningsmodeller, Doktorgradsavhandling. Universitetet i Tromsø.

«Trondheim tukthus»: http://www.kildenett.no/artikler/2007/1192708060.53 [lesedato 24.09.2012]

TOBIAS 1/2012