![[Oslo kommune, Byarkivet]](Standardmal_files/byarkivlogo.gif)
|
Ein heim i byen Tekst: Aina Basso Det er
den draumen me ber på Det er desse orda av den store, norske diktaren
Olav H. Hauge som møter meg når eg går inn hovudinngangen
til Hotell Bondeheimen. Gullord nedfelte i steinhellene ved inngangsdørene.
Inne i resepsjonen finn eg heile diktet på veggen: Det er
den draumen me ber på at noko vedunderleg skal skje, at det
må skje - at tidi skal opna seg, at hjarta skal opna seg, at
dører skal opna seg, at
berget skal opna seg, at kjeldor skal springa - at draumen skal opna seg, at me ei morgonstund skal glida inn på ein våg me
ikkje har visst um. Sitata
frå norske forfattarar er blitt eit
gjennomgangstema i hotellet, etter renovasjonen som har pågått dei siste åra. På avisbordet, der eg blar raskt gjennom
dagens avis medan eg ventar
på nestleiaren for hotellet, Astrid Grytting – som
skal leie meg gjennom hotellets historie over ein caffe latte på Kaffistova –
står eit sitat av Ivar Aasen. På veggen, ved sida
av Hauge-diktet, står eit sitat frå Andvake, den
siste boka til dramatikar og forfattar
Jon Fosse. Seinare skal eg bli vist inn i Haldis
Moren Vesaas-rommet, der eg finn sitat frå det sterke diktet Tung tids tale: Det
hjelper då litt, nokre få forfrosne, at du er varm! Sitata følgjest av vakre portrett av forfattarane,
127 i talet, ein for
kvart rom. Og ikkje berre
eldre og yngre nynorskforfattarar. Bokmålsforfattarar med tilknyting til hotellet, som
Sigrid Undset, Knut Hamsun og Alf Prøysen, har og fått sine rom, med sine
portrett og sine sitat på veggane. Så får vi håpe avstanden mellom rom nummer
408 og rom nummer 414 er stor nok for Undset og Hamsun, som skal ha gjort det
dei kunne for å unngå kvarandre
under sine samanfallande opphald
på Bondeheimen. Knut Hamsun flytta forresten inn der eit
heilt år ved eitt høve, etter ein
særskilt hard krangel med kona Marie. Gjestar av ulikt slag Bøndernes Hus blei teikna av arkitektane Berner & Berner, og kong Haakon 7. stod
for opninga den 26. juni 1913. Den første gjesten
blei teken imot 10. juni og var diktaren og skrøneforteljaren Hans Seland frå Flekkefjord. Kaffistova heldt hus i 2.
etasje, Bondeheimen i 4. og 5., og nedst låg teatersalen, med kjellar og
lagerrom under. Om standarden på hotellromma skreiv riksorganet Den 17de Mai
at «det er ikkje mykje
krot, men vakkert det vesle som er» og journalisten var over seg over at det
var vatn i springen på mest kvart einaste rom. «Bondeungdom som kjem inn til
storbyen, møter sikkert også i dag store vanskar,
men det er ulikt lettare å koma inn til storbyen i
dag enn det var for ein 40-50 år sia. I den tida
gjekk innflyttarungdomen på måfå. No har ein både Bondeheim og kaffistover
som meir enn gjerne tek mot innflyttarar
og så langt som råd er, gjev dei rettleiing og
hjelp. På kaffistova til B.u.l.
samlast innflyttarungdomen frå alle kantar av landet, her møtest dei og her finn dei kjenningar frå heimstaden sin. Her drøftar
dei dagens aktuelle problem. Her lærer innflyttarar frå dei ymse kantar av landet kvarandre å kjenna og ikkje minst, her kan ungdomane vera seg sjølve same kva kant av landet dei kjem
frå; og her knytest bandet mellom by og land fastare enn nokon gong før.» Slik
skreiv disponent Martin Helleland i 50-årsskriftet for Bondeungdomslaget i
1949. Formålet med å få ein Bondeheim i Oslo var
nettopp dette: Å gi den tilflyttande bondeungdommen
ein stad å bu, eit forankringspunkt
og hjelp med å finne seg til rette i storbyen. Bondeheimen blir framleis
brukt av gjestar frå bygdene, og frå andre delar av landet. Det er også fleire
av dei norske forlaga som nyttar
hotellet som overnatting for sine forfattarar og
tilsette, då kanskje særskilt Det Norske Samlaget, som har ei historie som er
nært samanvoven med den til Bondeungdomslaget,
målrørsla og Bondeheimen, osb. Det Norske Teatret, som er ein
av dei næraste naboane, bruker også gjerne Bondeheimen, får eg høyre. Hotellet
profilerer seg mot ulike delar av nynorskmiljøet,
mot det politiske miljøet og ulikt organisasjonsliv, men også mot den
internasjonale marknaden. I dag er om lag femti prosent av hotellgjestane utanlandske, og
mange av desse er forretningsfolk frå USA,
Storbritannia, Sør- og Aust-Europa og våre nordiske naboland. Hotellet er
også særleg populært mellom norskamerikanarar
som kjem for å leite etter dei norske røtene sine i byens arkivinstitusjonar. Bønder i byen Tilflyttinga
frå bygd til by var på slutten av 1800-talet enorm. Berre
i det siste tiåret av 1800-talet kom om lag 75 000 menneske flyttande til Kristiania-distriktet. Det store hamskiftet
i bondesamfunnet, med omlegging frå naturalhushald
til salsjordbruk, gjorde at mange blei overflødige.
Det skrantande jordbruket makta ikkje
brødfø eit stort folkeoverskot, og talet på arbeidsplassar på gardane
minka. Vegen gjekk då for mange anten over havet
til Amerika, eller til dei norske byane og industrien som hadde vakse
fram der. Men
byen hadde ikkje berre
lykke å tilby. For dei som kom pengelause og utan særleg nettverk var vegen
kort til fattigdom, naud og
heimløyse. Det var i denne tida mange lag kom til og fann
si form. Bondeungdomslaget (BUL) blei skipa hausten
1899. Norskdomsrørsla hadde allereie vore i sving ei stund, målrørsla hadde førti år på baken
og både organisasjonar og einskildlag
hadde arbeidd spreidd, men likevel meir eller mindre under eitt, sidan 1860-åra. Målorganisasjonane
flaut saman med den veksande
bondereisinga utover 1800-talet og må sjåast i samanheng med denne. Av organisasjonane
er Det Norske Samlaget, som feira 140-årsjubileum i fjor, eldst i flokken.
Dette radikale laget fekk pressa fram viktige
målkrav i Stortinget, og byrja snart å gi ut bøker
på landsmål. Kvinner i tet Den første
Kaffistova opna i Øvre
Slottsgate 29 i 1901, og skulle vere
«ein
fyrsteklasses kafé med tridjeklasses prisar.» På det meste var det heile sju kaffistover rundt omkring i byen, og det var først frå
1980-talet at Kaffistova på Bøndernes
Hus blei åleine om namnet
og posisjonen. For oslofolk er Kaffistova kanskje
mest kjent for menyen på torsdagar, då ein kan kome og
ete raspeball, eller potetball, som vi seier på Sunnmøre. Men også resten av veka er restauranten godt besøkt av både hotellgjestar og osloborgarar
som kjem for å få seg god, norsk husmannskost til rimelege
prisar. Noko som er interessant ved BUL og dei
tilknytte verksemdene er dei mange kvinnene som har vore
i leiande posisjonar
gjennom heile den hundreårige historia.
Marie Kviberg var først ute med ideen, og sat i styret for den første kaffistova
saman med Ivar Jørstad og Johan Taraldset.
Hulda Garborg var lenge den fremste drivkrafta i både leikarbeidet og spellagsverksemda til BUL. Ho var også den som starta
arbeidet med å få bygdebunadane tilbake i bruk, og som saman
med ekteparet Anna og Aksel W. Joter teikna og laga prydsaum og bunadar etter innsamla tilfang. Dei
danna slik «Heimen», som blei kjøpt av BUL i 1924 og den dag i dag eksisterer
under same namn, og held hus til venstre for hotellrespsjonen. Vegen til målet Kanskje
er det ikkje så rart at dei
ulike delane av nynorskrørsla fortset
å støtte opp om Hotell Bondeheimen og Kaffistova: «Det er ikke lite
nynorskbevegelsen har klart å bygge opp i løpet av hundre år med språkstrid.
Mange av ressursene har målrørsla fått fra en annen nøkkelinstitusjon: Noregs
Mållag og ungdomslagene i nynorskrørsla eide nemlig overnattingsstedene
bondeheimene – og kaffistovene, kafeene som ble
både kulturelt viktige og lukrative.» Slik
skriv Karin Haugen i ein artikkel i Klassekampen
frå 2006. Vidare siterer ho Ottar Grepstad, leiar for Norsk kultursentrum, frå boka Det nynorske blikket: «For kvar ein kaffikopp og kvart eit snork på
hotellromma fekk målrørsla meir
å rutte med.» I dag finst det kaffistover i Tromsø,
Harstad, Mosjøen, Bergen, Gjøvik, Flekkefjord, Kvinesdal, Skien og Oslo. Til
tross for kaffiprofilen, er det mattilbodet
som har vore nøkkelen til suksess. Ifølgje Grepstad er målrørslas kremmersuksess tufta på at
innflyttarane og dei tilreisande gjennom Bondeheim og Kaffistove
fann en heim i byen. For mange var byen ein sosialt usikker arena. Då blei Kaffistova
ein stad å kjenne seg trygg, og sidan
det var alkoholfritt sleppte ein unna fyllerør og
bråk. Blant dei som vanka på Kaffistova
var ein del forfattarar, ein del heilt vanlege folk. Nokre som gjerne nemnast er
Johan Falkberget, Haldis Moren og Tarjei Vesaas. Til byen kom det både
fattige og rike og Kaffistova fungerte ifølgje Grepstad som ein demokratiserande møtestad. Også i dag er det ei blanding
av såkalla A-kjendisar og
meir anonyme folk som treffest på Kaffistova, seier han. For min
del vil Hotell Bondeheimen og Kaffistova alltid vere uløyseleg knytt til mitt
første møte med Det Norske Samlaget, då eg som syttenåring var med på Samlagets
manusseminar, og vi både åt lunsj og middag på Kaffistova.
Også Ragnar Hovland minnest Kaffistova
og god kjøtkakesmak i romanen Sveve over vatna frå 1982. Og eg minnest
Hovland anno 1997. Med bart og donaldklokke om
handleddet. Kjelder og litteratur: •
Intervju med Astrid Grytting, nestleiar for Hotell
Bondeheimen. •
Bondeungdomslaget i Oslo. 50-årsskrift. Oslo 1950. Frå arkivet til
Bondeungdomslaget i Oslo (A-70006): Bondeungdomslaget i Oslo. 50-årsskrift.
Oslo 1950. •
Almenningen, Olaf (m.fl.).«Og byen er vår bror…» Bondeungdomslaget i Oslo
1899 – 1989. Oslo 1989. •
Haugen, Karin: Bønner i byen. Artikkel i Klassekampen 28. oktober 2006 • Tvedt, Knut Are (red.). Oslo byleksikon.
Oslo 2000 TOBIAS 1/2009 |